با فرارسیدن ماه پر برکت ، بهار خودسازی آغاز می شود. در فرهنگ مؤمنان پارسا و اهل سلوک و
معرفت ، ماه رجب از فرصت های ارزشمند و ایام گرانقدری است که نسیم رحمت الهی بیش از دیگر ایام بر جهان هستی می بارد.

به قول محدث قمی (ره) این ماه و ماه شعبان در شرافت تمام اند و روایت بسیار در فضیلت آنها وارد
شده ، بلکه از حضرت رسول (ص) روایت شده که رجب ماه بزرگ خداست و ماهی در حرمت و فضیلت به آن نمی رسد .

گاهی ماه رجب را ماه خدا ، ماه شعبان را ماه رسالت و ماه رمضان را ماه امت نامیده اند. و گاهی برعکس ماه رجب را ماه ولایت و امامت و ماه شعبان را ماه نبوت و ماه رمضان را ماه خدا معرفی نموده اند. هر کدام از روایات مولود دو دیدگاه می باشد .

ماه رجب ؛ ماه دعا و نیایش ، ماه خودسازی ، ماه نماز و استغفار و آمرزش ، ماه زیارت و دیدار اولیای الهی ، ماه تهذیب اخلاق و رفتار ، ماه پاکی جسم و روح ، ماه تفکر و تدبر ، ماه ذکر توحید و تسبیح و تحمید ، ماه بیعت و صلوات بر پیامبر اعظم (ص) ماه اعتکاف و حضور صادقانه در مسجد جامع ، ماه روزه داری و احسان و نیکوکاری ماه تهجد و شب زنده داری ، ماه عمره گذاری و زیارت شریف نبوی (ص) ماه زیارت امیر المؤمنین و سیدالشهداء علیهم السلام و حضور در بارگاه قدسی امام رضا (ع) است.

اعتکاف، در فرهنگ دینی خصوصاً دین اسلام از جایگاه بس والا و عظیمی برخوردار است. اسلام برای غفلت زدایی و تقویت ارتباط انسان با خدا ، علاوه بر عبادتهای روزانه مانند نمازهای یومیه عبادت هفتگی همانند نماز جمعه عبادت فصلی و سالانه مانند حج و روزه ماه رمضان ، عبادتهای مستحبی خاصی در نظر گرفته که از جمله می توان به دعاهای برخی ایام و اعتکاف اشاره کرد.

اعتکاف ، سیره انبیاء و اولیای الهی و ائمه معصومین (ع) و عارفان و عالمان سیر و سلوک الی الله بوده و در قرآن کریم و ادعیه به آن اشاره شده است.

در حال حاضر این سنت حسنه در کشور ما هر ساله در ایام البیض ماه رجب برگزار می شود.

معنای لغوی و اصطلاحی اعتکاف

اعتکاف ، از ماده عکف در لغت به معنای اقبال و روی آوردن به چیزی و ملازمت آن بر سبیل تعظیم است و بدون انصراف می باشد.

اعتکاف در شرع ، التزام به توقف و درنگ در مسجد به قصد قربت است.

در یک تعریف جامع ، اعتکاف عبارتست از اقامت کردن برای حداقل سه روز در مسجد به قصد عبادت با مراعات شرائط لازم است.

اهمیت اعتکاف از دیدگاه قرآن

یکی از بهترین فرصتها برای خودسازی اعتکاف است و فراغتی برای عبادت و تفکر ، مناجات با
قاضی الحاجات و خلوت با دوست که هر چه هست از اوست.

در قرآن کریم نُه بار ماده عکف بکار رفته که بعضی معنای لغوی و بعضی معنای اصطلاحی بوده است.

در سوره بقره ، آیه 125 خداوند متعال به حضرت ابراهیم و اسماعیل (ع) فرمان می دهد که خانه خدا را برای طواف کنندگان و معتکفان و نمازگزاران آماده سازید.

وَ اِذ جَعَلنا البَیتَ مَثابَهً لِلناسِ وَ أَمناً وَاتَخِذُ و مِن مَقامِ اِبراهیمَ مُصلیً وَ عَهِدنا الی ابراهیمَ و اسماعیلَ اَن طَهرا بَیتیَ للطائفینَ وَ العاکِفینَ و الرُکع السُجُودِ.

این آیه شریفه به صراحت از اعتکاف در مسجد الحرام سخن به میان آورده است. جمعی از مفسران مراد از عاکفین را در آیه شریفه معنای اصطلاحی بعضی معنای لغوی و عده ای هر دو معنا را احتمال داده اند. در فضیلت اعتکاف همین بس که معادل طواف خانه خدا قرار گرفته و همتای رکوع و سجود به شمار و دو تن از انبیاء بزرگ مأمور تطهیر خانه خدا از لوث وجود بت و بت پرستی شدند تا عبادت کنندگان در کنار قبله و حرم امن الهی به طواف ، اعتکاف ، رکوع و سجود بپردازند.

اهمیت اعتکاف از دیدگاه روایات

با مراجعه به کتب روایی و احادیث معصومین (ع) در می یابیم که اعتکاف مورد توجه این بزرگان بوده است . بطوریکه بیش از صدها روایت راجع به اعتکاف رسول خدا (ص) ، انبیاء الهی ، احکام و شرائط اعتکاف وارد شده است.

در بعضی روایات ، مکان اعتکاف را مکانی خاص قرار داده و هر جایی را شایسته اعتکاف ندانسته اند ،بلکه فرموده اند که باید اعتکاف را در شریف ترین مکانها یعنی مساجد که خانه خداست و آنهم در مسجدی که مصلای توده مسلمانها باشد ، برگزار گردد که این خود دلیل بر اهمیت و شرافت اعتکاف است. و همچنین روزه که خود یکی از برجسته ترین ارکان دین است و به آن سفارش زیادی شده ، شرط و جزئی از اعتکاف قرار گرفته که این هم بیانگر جایگاه رفیع این سنت نبوی است.

از رسول اکرم (ص) روایت شده که فرمودند: هرکس سه روز از وسط ماه رجب (سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم) راروزه بدارد و در شبهایش به نماز شب قیام کند ، از دنیا رحلت نمی کند مگر با توبه نصوح .

همچنین امام صادق (ع) فرمودند: کسی که ایام البیض از ماه رجب را روزه بگیرد ، خداوند به ازای هر روز ، ثواب روزه داری و شب زنده داری یکسال را برای او بنویسد ،  و در روز قیامت ، در جایگاه ایمن شدگان از آتش دوزخ خواهد ایستاد.

همچنین در برخی روایات ، ملاک سنجش و ارزش گذاری اعمال را گاهی جهاد ، حج ، عمره وگاهی هم اعتکاف قرار داده اند که این نیز بیانگر اهمیت اعتکاف است.

باز از اهمیت اعتکاف همین بس که حضرت رسول (ص) در جنگ بدر که مصادف با ماه رمضان شده بود حضرت نتوانستند معتکف شوند در سال بعد قضای آنرا بجا آوردند.

لازم به ذکر است اعتکاف فقط مربوط به ماه رجب نیست بلکه ماه رمضان خصوصاً دهه آخر می توان آن را بجا آورد و از سنت نبوی است .

اعتکاف سیره انبیاء و اولیاء الهی

1- حضرت سلیمان

 مرحوم مجلسی به نقل از مرحوم طبرسی آورده است که ((ان سلیمان کان یعتکف فی مسجد بیت المقدس السنه و السنین …. و یتعبد فیه )) براستی سلیمان همیشه در مسجد بیت المقدس به مدت یک سال و دو سال ، یکماه و دو ماه کمتر و بیشتر اعتکاف می کرد و غذا وآب خود را به آنجا می برد و در آنجا به عبادت می پرداخت .در ادامه این روایت آمده که حتی مرگ حضرت سلیمان علیه السلام در همانجا و در حال اعتکاف اتفاق افتاد.

2- حضرت موسی

کوه طور محلی است که حضرت موسی آنرا برای مناجات با خدا برگزیده بود و در آنجا به راز و نیاز با مجبوب خویش مشغول می شد در این خصوص اخبار زیادی نقل شده است . گاهی این عبادتها ، مدتها طول می کشیده است ، چنانکه قرآن کریم در سوره اعراف آیه 142 می فرماید : و واعدنا موسی ثلاثین لیله و با موسی ، سی شب وعده گذاشتیم ، سپس آن را با ده شب دیگر تکمیل نمودیم.

از آیه شریفه : ( و لما رجع موسی الی قومه ….) چنین فهمیده می شود که آن حضرت از قوم خود دوری کرده و پس از مناجات به سوی قوم خود بر می گشته است.

3- حضرت یوسف

 وقتی جامعه آلوده باشد و غبار گناه فضای جامعه را فرا گیرد ، خلوت با خداوند متعال آرزوی بندگان شایسته و مخلص پروردگار است ، چرا که با پناه بردن به خلوتی ، می توانند خود را از گناه مصون دارند و دین خود را حفظ کنند ، چهره دلربای یوسف باعث شد که هوسبازان به او طمع ورزند و او برای رهایی از این وضع ، گوشه ای خلوت را گر چه زندان باشد ، بر آزادی توأم با آلودگی به گناه ترجیح داد و از خداوند متعال آن را طلبید.

(رب السجن أَحب الی مما یدعوننی الیه) پروردگارا ! زندان برای من از آنچه مرا به آن می خوانند محبوب تر است.

این دعای یوسف نشان می دهد که او به نجوا با معبود عشق می ورزیده است.

اعتکاف پیامبر اعظم( صلی الله علیه و آله )

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله قبل از رسالت هم مدتی را در غار حرا که در جبل النور ، یکی از کوههای مکه می باشد با عبادت سپری می کرد.

حضرت امیر المؤمنان علی (ع) در این باره می نویسد «ولقد کان یجاور فی کل سنه بحراء فأراه و لا یراه غیری» پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله در هر سال مدتی را در غار حرا می گذراند . پس تنها من او را مشاهده می کردم وکسی جز من او را نمی دید .بعد از رسالت هم آن حضرت به اعتکاف اهمیت می دادند .

در روایتی از حضرت امام صادق (ع) می خوانیم : رسول خدا (ص) در ده روز آخر ماه مبارک رمضان در مسجد معتکف می شدند و برای آن حضرت خیمه ای پشمین بر پا می کردند و ایشان در این ده روز بستر خویش را بر می چیدند و به اعتکاف مشغول بودند.

در روایتی دیگر از حضرت امام صادق (ع) می خوانیم : در سالی که در جنگ بدر در ماه مبارک رمضان قرار گرفت حضرت نتوانست اعتکاف را انجام بدهد چون دفاع از اسلام در مقابل دشمنان واجب و مهمتر بود به جنگ و دفاع پرداخت ولی در سال بعد در دو دهه در مسجد معتکف شد یکی به عنوان قضا و دیگری به عنان اداء .

آری بسیاری از مستحبات مؤکد اگر انجام نگرفت مستحب است قضای آنرا انجام داد مانند همین اعتکاف که مورد بحث است و نماز شب و چیزهای دیگر.

اعتکاف حضرت مریم

حضرت مریم بانویی است که در قرآن کریم از او به نیکی یاد شده و مورد توجه خداوند متعال قرار گرفته است.جریان تولد او و نذری که مادر بزرگوارش کرده بود تا فرزندش را خادم بیت المقدس قرار دهد ، در سوره ال عمران بیان شده است . این بانوی والا مقام در خلوت به عبادت مشغول می شد و به مقامی رسید که مورد خطاب ملائکه الهی قرار گرفت. قرآن کریم می فرماید : فاتخذت من دونهم حجاباً فارسلنا الیها روحنا فتمثل لها بشراً سویا

میان خود و آنها حجابی افکند (تا خلوتگاهش از هر نظر برای عبادت آماده باشد). در این هنگام ما روح خود را به سوی او فرستادیم و او در شکل انسانی بی عیب و نقص ، بر مریم ظاهر شد.

علامه طباطبایی در ذیل آیه شریفه می فرماید :کلمه حجاب به معنای چیزی است که چیزی را از غیر بپوشاند و از این کلمه چنین بر می آید که گویا مریم خود را از اهل خویش پوشیده داشت تا قلبش برای اعتکاف و عبادت فارغ تر باشد.

ایشان به نقل از تفسیر قمی می گوید:وقتی مریم به حد بلوغ رسید، به محراب رفت و پرده ای پیرامون خود افکند ، بطوری که احدی او را نمی دید و تنها زکریا نزد او می رفت . وقتی که ذکریا بر او وارد
 می شد ، میوه های تابستانی را در زمستان و میوه های زمستانی را در تابستان نزد او می دید. از او پرسید : این میوه ها از کجا برایت آمده ؟ می فرمود : از ناحیه خدای متعال ، و او به هر کس بخواهد روزی بی شمار می دهد.

پس می توان نتیجه گرفت که حضرت مریم (س) برای عبادت خداوند متعال ، جایی خلوت را برای خود بر می گزیده است و همین عبادتهای خالصانه بود که او را مورد توجه خداوند متعال قرار داد و به او فرزندی عنایت کرد که یکی از انبیای بزرگ الهی محسوب می شود. 

اعتکاف زیباترین خلوت نورانی

بزرگان قائلند که در تربیت ، داشتن استاد ، برنامه ، عزم واراده ، تمرین و مداومت از اصول اولیه است ؛ اما از آنجا که یافتن استاد و مربی مناسب در این زمانه میسور همگان نیست ، نسخه ای را برای تربیت در صورت فقدان استاد بیان نموده اند که عبارتست از :

اعمال ظاهری : خلوت ، صمت (سکوت) ، جوع (گرسنگی) ، سحرخیزی

اعمال باطنی: توکل ، صبر ، همت(عزیمت) ، صدق

خلوت بهترین زمینه تفکر است و اگر خوراک درست برای تفکر یافت نشود ، نه تنها مفید نیست که مضر هم خواهد بود.

اعتکاف بهترین موقعیت برای خلوت کردن است و در این خلوت می توان به تفکر پرداخت .

محورهای اصلی تفکر

1- تفکر  در آثار خداوند

 2- تفکر در خود (قوتها ، ضعفها ، روحیات ، وظائف ، اختیارات ، رسالتها و …)

3- تفکر در دین (قرآن و عترت ، عمق و محتوی ، برکات و آثار دین ، دستورات دین …)

4- تفکر در دنیا(پوچی ظاهر و باطن، موقتی بودن ، امانتی بودن ، دو چهره بودن)

5- تفکر در جهان آخرت(دائمی بودن ، عمق و ظاهر و باطن آن ، مراحل، احوال و …)

6- تفکر در طبیعت (زیبائیها ، پیچیدگیها ، توانمندیها ، درسها ، …)

7- تفکر در مردم (دسته بندیها ، پیچیدگیها ، تنوع ، نوع استفاده ….)

8- تفکر در دشمن(درون و بیرون ، حیله ها ، راههای مقابله ….)

9- تفکر در زمان (پیچیدگیها ، مقایسه با تاریخ ، رسالتها و …)

فضیلت و آداب ماه رجب

رجب نام نهری در بهشت است که از شیر سفید تر و از عسل شیرین تر است هر کس یک روز آنرا روزه بدارد از آن نهر می آشامد.

کسانیکه ماه رجب را گرامی بدارند علاوه بر آثار دنیوی مذکور ، در قیامت هم مورد توجه خداند متعال واقع می شوند .

حضرت امام صادق (ع) می فرمایند:هنگامیکه قیامت فرا رسد ، منادی از عرش ندا می کند کجایند آنها که ماه رجب را گرامی داشتند؟ پس عده ای از مردم می ایستند ، در حالیکه صورتهایشان برای اهل محشر می درخشد و بر سرهایشان تاج هایی از در و یاقوت گذاشته شده هر کدام از آنها را هزار ملک از طرف راست و هزار ملک از طرف چپ همراهی می کنند . ملائکه به او می گویند : «ای بنده خدا ! کرامت خداوند عزوجل گوارای تو باد!» پس ندایی از جانب خداوند جل جلاله می رسد: «ای بندگان من ! قسم به عزت و جلالم که امروز جایگاه شما را نیکو می دارم و پاداشی بس بزرگ به شما می دهم و غرفه هایی از بهشت به شما عطا می کنم که از زیر آن نهرها جاری است.»

شما برای همیشه در آن خواهید بود و این جزای خوبی بر عمل کنندگان است شما با روزه خود این ماه را که من حرمتش را واجب دانسته بودم ، بزرگ شمردید. ای ملائکه من! بندگان مرا وارد بهشت کنید.

امام افزودند: این اجر پاداش کسی است که مقداری از رجب هر چند یک روز از اول یا وسط و یا آخرش را روزه گرفته باشد.