يكى از موضوعات بسيارمهمى كه در قرآن مطرح است و خداوند به آن بسيار بها مى دهد، خانواده است. و يك سؤال اين است كه آيا ما خانواده موفقى داريم معيار و ويژگى خانواده موفق چيست خانواده مهم ترين خشت بناى اجتماع است و اگرخانواده سالم، متعالى و استوار باشد مى توان به داشتن جامعه اى سالم، متعالى و استوار اميدوار بود. خانواده ركن طبيعى و اساس اجتماع و واحد بنيادى جامعه اسلامى است و درحفظ و گسترش قدرت ملى نقش مؤثرى ايفا مى كند. بين قدرت ملى و خانواده رابطه اى وثيق وجود دارد و سستى و تباهى خانواده، انحطاط ملت را به دنبال مى آورد. در اين مقاله سعى شده است تا با الهام از آيات الهى وروايات معصومين(ع) فلسفه تشكيل خانواده،ويژگى ها و كاركرد هاى خانواده موفق را معرفى كنيم.                                         

  چيستى خانواده

از بدو خلقت و آغاز پيدايش انسان بر روى كره خاكى، همواره زنان و مردان با تشكيل كانونى به نام خانواده، عمرى را در كنار يكديگرگذرانيده و فرزندانى در دامان پر مهر خويش پرورانده و از اين جهان رخت بر بسته اند. خانواده يك واحد اجتماعى است كه هدف از آن در نگاه قرآن، تأمين سلامت روانى براى سه دسته است: زن و شوهر، پدر و مادر و فرزندان. همچنين هدف، ايجاد آمادگى براى برخورد و رويارويى با پديده هاى اجتماعى است . در قرآن مى خوانيم:« والذين يقولون ربّنا هب لنا من أزواجنا قرّه أعين و اجعلنا للمتقين إماماً؛ (۱) و كسانى كه مى گويند: «خداى ما، ما را از همسرانمان نور چشمان ببخش و ما را رهبر پرهيزكاران گردان. » اين آيه بر اهميت خانواده و پيش آهنگى آن در تشكيل جامعه نمونه انسانى اشاره دارد، همچنان كه پيوندهاى سالم و درخشان خانوادگى را ايده آل پرهيزكاران معرفى مى كند. كوشش مصلحان جامعه- مخصوصاً پيامبران الهى- اين بوده است كه نظام خانواده، يك نظام مستحكم و پايدار باقى بماند و هيچ عاملى نتواند اين كانون سعادت و اجتماع كوچك را متلاشى كند. (۲) دنياى امروز كه دنيايى مضطرب و پريشان است، على رغم پيشرفت هاى حيرت انگيز در علم و صنعت، در مسئله خانواده با مشكلات بزرگى روبه رو است به نحوى كه در حال فروپاشى و از دست دادن بسيارى از كارآيى هاى خود مى باشد.

فلسفه تشكيل خانواده

چرا اسلام به تشكيل خانواده بها مى دهد كليد گشايش اين سؤال در قرآن است. طبق آيات الهى، انسان ها طورى آفريده شده اند كه جفت خواهى به سرشت و آفرينش آنها برمى گردد. خداوند در سوره نبأ آيه ۸ چنين مى فرمايد:« و خلقناكم أزواجا؛ ما شما را جفت جفت آفريديم. » بنا بر اين زن و مرد كامل كننده يكديگرند و با وجود هر يك، ديگرى به كمال رسيده و در كنار هم به آرامش مى رسند. در سوره روم آيه ۲۱ مى فرمايد: «و از نشانه هاى او اين كه از [نوع] خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدان ها آرام گيريد، و ميانتان دوستى و رحمت نهاد. آرى، در اين [نعمت] براى مردمى كه مى انديشند قطعاً نشانه هايى است.» (۳)از ديدگاه قرآن اصولاً خلقت موجودات و از جمله انسان ها به صورت زوج است كه به حسب فطرت در پى يافتن مكمل و نيمه ديگر خود مى باشند تا به آرامش، كمال و مودتى كه خداوند وعده داده است برسند و خاصه در وجود انسان زمينه اى از مودت و رحمت وجود دارد كه تجلى گاه آن فقط محيط خانواده است. (۴)اما آن سكونى كه قرآن وعده اش را مى دهد تنها در نهاد مقدس خانواده است كه نمايان مى شود و تجلى مى يابد. اينجاست كه انسان با الهام از قرآن پى مى برد كه خانواده تنها محيطى براى ارضاى نياز ها وتوالد و تناسل نيست بلكه نهادى است كه اهداف والاتر و بالاترى را در برنامه جامع خود دارد.
انسان موجودى اجتماعى است و نياز به تعاون و معاضدت دارد، چنانكه براى تحقق بخشيدن به فرايند رشد و تكامل خويش به ارتباط با ديگران نيازمند است. در محيط خانواده اين برنامه به صورت بسيارمطلوبى اجرا مى شود و گاهى عواطف خانوادگى آن چنان قدرت پيدا مى كنند كه اعضاى خانواده در قبال يكديگر احساس مالكيت شخصى نمى كنند. در بسيارى از خانواده ها عموماً و در خانواده هاى موفق اسلامى خصوصاً، اين برنامه ها به طور كامل جريان دارد. پدران و مادران و فرزندان نسبت به يكديگر فداكارى مى كنند و همگى مانند يك روح اند در چند بدن و مظهر وحدت اند نه كثرت. در يك خانواده موفق قرآنى در واقع پدر و مادر هسته مركزى و كانون خانواده هستند كه در رأس هرم قرار دارند و فرزندان در گرد اين كانون مى باشند. البته بايد خاطر نشان كرد كه خانواده در نگاه قرآن نه مرد سالار است، نه زن سالار و نه فرزند سالار؛ بلكه جايگاه مودت، رحمت و تفاهم سالارى است. در اين محيط سالم، درستى، صداقت، عدالت و سعادت آموزش داده مى شود و خلأ روحى هر يك توسط ديگرى پر مى شود و به وحدت رسيدن و فنا در يكديگر را مى آموزند و اين همان چيزى است كه هماهنگ با خلقت و آفرينش زن و مرد است.(۵)

معيار خانواده موفق از منظر قرآن

خانواده موفق يعنى تپيدن يك قلب در سينه همه اعضاى آن، يعنى روحى مشترك در چندين كالبد كه باعث مى شود همگام و همراه يكديگر به سمت كمال ره بپيمايند. در اين خانواده، وحدت، هماهنگى و انسجام اهميت بسيار دارد، تفرقه جايى ندارد و
كار ها با شور و مشورت سرانجام مى گيرند.(۶) براى داشتن يك كانون گرم و موفق بايد قدم اول را درست برداريم و آن انتخاب همسر با ملاك هاى اسلامى است كه مهم ترين آنها، ايمان و باورهاى صحيح، حسن خلق، تقوا و سلامت جسمى و روانى است. در اين صورت است كه مى توان به داشتن خانواده اى موفق اميد وار بود. معيار قرآنى خانواده هاى موفق در آيه ۲۱ سوره روم ذكر شده است كه مى فرمايد: « و من آياته أن خلق لكم من أنفسكم أزواجا لتسكنوا إليها و جعل بينكم مّودّة و رحمة إن فى ذلك لايات لقوم يتفكرون.» از همين آيه ابن سينا سود جسته و اساس توفيق هر خانواده را بر چهار ركن «آرامش و سكون، عشق، رحمت و اخلاق» مى داند. از اين رو خانواده هايى كه سنگ زيربناى زندگى خود را بر پايه اركان ياد شده بگذارند موفق محسوب مى شوند.(۷) از ديگر ويژگى هاى خانواده موفق مى توان به اين نكات نيز اشاره كرد: خانواده اى كه از عواطف و اخلاق و ديانت اشباع شده و بسترى گرديده باشد براى رشد معنوى اعضاى آن، زمينه اى براى بروز پاكى و عدالت هم در بين اعضاى خود و هم در سطح اجتماع خواهد شد.(۸) در خانواده موفق زن و مرد تعهداتى را كه نسبت به يكديگر و مسئوليتى كه در قبال فرزندان دارند، همواره در نظر مى گيرند به همين دليل آنها در تربيت فرزندان سالم و صالح حداكثر تلاش را مى نمايند و با هر گونه امكاناتى سازگار مى باشند. به اين ترتيب، نه تنها در كشمكش زمان مأيوس نمى شوند، بلكه گام ديگر را اميدوارتر بر مى دارند. يك خانواده خوشبخت براى كسب موفقيت، در جهت پرورش مهارت هاى ارتباطى خود قدم بر مى دارد و در راستاى تحكيم ساختار خانواده، آنها را به كار مى برد. فراگيرى روابط مناسب در آغاز، كار دشوارى به نظر مى رسد اما گذشتن از هر يك از مراحل آموزشى، به صورت عادت در خواهد آمد. در خانواده ايده آل با ويژگى هايى روبه رو مى شويم كه همه حكايت از يكى شدن آرزوها، خواسته ها و حتى رؤياهاى زوجين دارد. بر تحكيم روابط بين يكديگر تأكيد مى ورزند و براى حفظ آن از نفوذ و مداخله نگرش هاى مخرب و زيان آور دورى مى كنند. تدابيرى كه براى اداره خانواده در پيش گرفته مى شود، نياز ها و منافع همه اعضاى خانواده را در بردارد و تصميم گيرى ها به گونه اى است كه به نياز همه اعضا توجه مى شود. در اين خانواده ها عشق و صميميت تقويت مى شود وهريك از زوجين تلاش خودرا به كارمى گيرد تا روابط محبت آميز خود را با همسرش تداوم بخشيده و كانون خانوادگى خود را گرم نگه دارد. يك زوج موفق، علاوه بر اين كه مى توانند احساسات و عواطف خود را بيان كنند مى توانند هنگام بروز موارد تنش زا، بر رفتارهاى خود تسلط داشته و با شيوه اى صحيح اختلاف ها را برطرف و تضاد ها را حل كنند و آرامش را به خانه باز گردانده و محيطى مناسب براى پرورش و تكامل يكديگر و فرزندان خود فراهم سازند.(۹)
انعطاف پذيرى، گذشت و قدردانى از زحمات يكديگر، از ديگر مشخصه هاى بارز اين خانواده هاست. به طور كلى معيارهاى قوام و پايدارى يك زندگى و به تبع آن، توفيق در زندگى مشترك را مى توان در شش اصل خلاصه كرد: نخست اصل « تفاوت ميان زن و مرد»، چرا كه اطلاع از كم و كيف اين تفاوت ها راهگشاى زندگى است و خوشبختى تمام اعضاى اين كانون مقدس را تأمين مى كند. در پرتو همين دريافت، احترام به آنها كه پديد آورنده اصل دوم است ديده مى شود و اصل ياد شده«تعاون در خانواده » مى باشد، بخصوص آن كه در پى خود «گذشت و ايثار» كه اصل سوم است، نيز وجود داشته باشد. همچنين در مثلث مذكور«تفاوت، تعاون و گذشت» نقش اساسى در« تفاهم» به عنوان اصل چهارم و اساسى بين اعضاى اين جامعه كوچك و ايجاد «توازن» (اصل پنجم) در زندگى خانوادگى دارد. از اين رو، هر خانواده با گذر از اين مراحل است كه در مى يابد«تبادل انديشه» به عنوان اصل ششم در توفيق خانواده چه تأثير عظيمى در بهبود روابط خانوادگى دارد.»(۱۰) در يك خانواده مطلوب و موفق اسلامى سلسله مراتب به خوبى رعايت مى شود؛ پدر و مادر اقتدار ويژه اى دارند و فرزندان در نوجوانى و حتى ميانسالى احترام خاصى براى والدين قائلند. بين زن و شوهر نيز احترام و اقتدار شوهر پذيرفته شده و زن در مواردى مى پذيرد كه مرد تصميم نهايى را بر عهده داشته باشد. در منظومه زن و شوهرى، وظايف به خوبى انجام مى شود و مودت و رحمت بين زن و شوهر برقرار و نيازهاى عاطفى دو طرف مورد توجه است. والدين با شور و شوق به وظايف خود عمل مى كنند و بر ارزش وظايف خود آگاهند.
در يك خانواده موفق حدود حجاب، روابط با نامحرمان و حدود در داخل خانه رعايت مى شود. البته همه قيود بايد بر اساس منطق و متعادل باشد وهرگونه افراط در اجراى حدود از سوى مرد در خانواده نه تنها به تعادل روحى و روانى اعضاى خانواده كمك نمى كند، بلكه آسيب هاى جدى به آنان وارد مى سازد و موجب رفتار نا بهنجار و عدم سلامت روانى آنها مى شود.(۱۱)
در خانواده قرآنى التزام به تقوا و اجتناب از گناهانى مانند موسيقى و آواز خوانى حرام، شراب خوارى، غيبت و تهمت و رذايل اخلاقى مانند تكبر و حسد، مورد توافق همه اعضا مى باشد. البته ممكن است لغزش هايى صورت گيرد، ولى بناى افراد بر رعايت تقوا است. حقوق افراد مورد توجه و اصل بر عدالت است. به روابط با خويشاوندان، بويژه والدين زن و شوهر، توجه مى شود و تعامل و حمايت اجتماعى بين خويشاوندان ارزش به شمار مى رود. خانواده موفق از نظر اسلام از هر مشكل و اختلافى مصون نيست، ولى در اختلاف ها حريم ها شكسته نمى شود و افراد پس از فرو نشستن هيجانات، به دنبال حل مشكل و حتى اصلاح و جبران ضعف ها و رفتارهاى نامناسب خود هستند. افزون بر اين، باورهاى دينى پايدار، عدالت محورى و مدارا سه مفهوم مركزى خانواده مطلوب و موفق از ديدگاه اسلام است.(۱۲)« سيره خانوادگى ائمه(ع) نمونه كامل يك خانواده موفق و مطلوب اسلامى است. در اين خانواده ها رابطه عاطفى بسيار عميق است به گونه اى كه حضرت زهرا(س) عشق و محبت خود را نسبت به حضرت على(ع) در سخن با سلمان ابراز مى دارد.(۱۳)امامان معصوم(ع) براى همسران خود شخصيت و اعتبار قائل بودند.(۱۴) دراموراقتصادى، استقلال نظر آنها را ارج مى نهادند.(۱۵) درامورمعنوى ازآن ها كمك مى گرفتند.(۱۶) دربرخورد با فرزندانشان محبت، احترام، بازى با آنان، پذيرش آنان، آزادى و در عين حال نظارت برآنان، رعايت اعتدال بين آنها، دورى از تنبيه و سرزنش وبه طوركلى نرمى ومدارا با آنان را اصل قرارمى دادند.»(۱۷ و ۱۸) و نيز بايد گفت خانواده موفق خانواده اى است كه در همه جوانب مثبت و موفقيت آميز، از رشدى متعادل و هماهنگ برخوردار باشد و از افراط وتفريط خوددارى كند.

نتیجه

براى داشتن خانواده اى موفق، بايد فصل اول را درست آغاز كرد با انتخاب همسرى شايسته و واجد معيارهاى قرآنى، آنچه در فصلى اتفاق مى افتد بر فصل بعدى اثر مى گذارد. بايد تلاش كنيم فصل هاى اوليه را بسازيم تا فصل هاى بعدى تقويت شوند.
داشتن خانواده اى گرم و صميمى و پر از موفقيت آرزوى همه ماست. بايد با تقويت ايمان و احترام به اصل تفاوت، بين زن و مرد، با ايثار و گذشت تعاون را در خانواده اجرايى كنيم تا به تفاهم و توازن كه خمير مايه موفقيت است برسيم و با تبادل انديشه و شور و مشورت در حفظ آن بكوشيم تا همواره طعم موفقيت را بچشيم.